Комеморацијата на настаните да го напушти каналот на стереотипните и митологизирачките мотиви, на постојаното наддавање во припишувањето на заслугите и постојаното бегство од одговорноста и неизбришливата темна страна на она што се случи, пишуваат група бугарски интелектуалци по повод 80 години од прогонот на македонските Евреи во логорот Треблинка од страна на бугарскиот фашистичкиот окупатор. Тие ја повикуваат „бугарската држава јавно, искрено и безусловно да ја признае својата одговорност и да понуди извинување за прогонот и депортацијата на Евреите во текот на годините на Втората светска војна. Нешто што го направи не само Германија, туку и земји како Франција или Романија, кои поминаа низ слично контроверзно минато“
Во повикот што на 28 февруари годинава го објави mediapool.bg меѓу другото пишува дека со текот на времето, „овој датум стана тежок со пораки и тишини. Зборовите за доблест, благородност и храброст издигнати на него коегзистираат со агресивно негирање на соучесништво во мрачно дело. Нашата земја никогаш не сакаше да најде јазик со кој ќе означи два неразделни и во исто време поларни спротивни историски факти, зачуваните животи на Евреите од предвоените територии на Бугарија и депортацијата во Треблинка од окупираните земји од април 1941 година“.
Тие ја повикуваат „бугарската држава јавно, искрено и безусловно да ја признае својата одговорност и да понуди извинување за прогонот и депортацијата на Евреите во текот на годините на Втората светска војна. Нешто што го направи не само Германија, туку и земји како Франција или Романија, кои поминаа низ слично контроверзно минато“.
„Овој морален гест во никој случај не би поставил колективна вина на целата воена генерација, а уште помалку на следната. Напротив, тоа би било знак на зрелост и учтивост, заслужен поклон кон невините жртви и израз на почит кон оние кои всушност придонеле за спасување на многу човечки животи“, се наведува во документот.
Автори на повикот се историчарите Александар Везенков, Стефан Дечев и Румен Аврамов (кој воедно е и економист) како и Лилијана Дејанова, социолог и Стилијан Јотов кој е филозоф. Нивниот повик веќе го поддржаа уште десетици научници, новинари, активисти за човекови права, јавни личности.
„Употреба на премногу поедноставен и искривен приказ на Спасот во политичката, идеолошката и националистичката агенда. По 1944 година, наративот беше искористен за легитимирање на комунистичкиот режим, а по 1989 година – за рехабилитација на авторитарното владеење и на самиот цар. Во последниве години, таа беше вклучена во односите со Северна Македонија. Отсекогаш и илузорно се сметал за чудесен ресурс во обидите да се освежи нарушениот имиџ на земјата пред светот. Се користи и за цели на сликата од политичари, институции и професионални еснафи. Генерално, едностраната државна комеморативна политика на оваа тема намерно ги храни патриотските и националистичките чувства“, велат научниците.
Во повикот уште пишува дека тезата за ограничена моќ и независност на Бугарија во „новите земји“ е неоснована.
„Тие беа дефинирани како припоени и од пратениците во Народното собрание и од сојузниците во примирјето од 28 октомври 1944 година. Овие територии беа целосно интегрирани во бугарскиот правен систем, во административната, образовната и црковната структура. Нивната популација е официјално доделена од страна на заводот за статистика на онаа на државата. Според тоа, еврејското малцинство, според документите на Комесаријатот за еврејски прашања, пораснало од 48.000 на околу 61.000, вклучувајќи ги и оние со странско државјанство. Депортираните од ‘новите земји’ се третираат како иселени ‘надвор од Царството’“, пишува во документот.
Во 1943 година 7.144 македонски Евреи засекогаш беа прогонети од своите огништа и беа депортирани во логорот Треблинка.