Историските документи и бројни истражувања потврдуваат дека царска Бугарија за време на Втората светска војна била фашистичка и националсоцијалистичка држава, тесно поврзана со Адолф Хитлер и неговиот режим. Оваа идеолошка поврзаност резултирала со трагичната судбина на македонските Евреи, кои во март 1943 година биле насилно депортирани и убиени во логорот Треблинка.
Законот за заштита на нацијата – основа за прогонот на Евреите
На 23 јануари 1941 година, бугарската влада предводена од Богдан Филов го усвоила Законот за заштита на нацијата, кој вовел системски дискриминаторски мерки против Евреите. Со овој закон, лицата од еврејско потекло биле исклучени од државната служба, им било ограничено правото на образование, им бил воведен посебен данок и биле подложени на административни ограничувања во секојдневниот живот. Дополнително, брачните или соживотните врски меѓу Бугари и Евреи биле забранети.
За спроведување на овој закон била формирана Комисијата за еврејски прашања, на чие чело бил Александар Белев. Тој бил главниот координатор на антисемитските политики на бугарската влада, а неговите активности биле во директна соработка со Гестапо и Адолф Ајхман, еден од главните организатори на холокаустот.
По окупацијата на Македонија од страна на Бугарија, овој закон бил спроведен и врз македонските Евреи, кои во наредните две години биле жртви на системска репресија што кулминирала со нивната депортација.
Организираниот геноцид и депортацијата на македонските Евреи
Во раните утрински часови на 11 март 1943 година, бугарските окупациски власти започнале со масовната акција за апсење и депортирање на македонските Евреи. Во Битола, Скопје и Штип, бугарската полиција и војската насилно ги ваделе луѓето од нивните домови, дозволувајќи им само еден час да соберат личен багаж.
Во Битола, градот бил целосно блокиран од бугарската војска за да се спречи каков било обид за бегство. Илјадници мажи, жени и деца биле натерани да маршираат кон собирните пунктови, од каде што со воз биле транспортирани во Скопје.
Алберт Сарфати, преживеан сведок, го опишува ужасот што го доживеал:
„Нѐ натоварија во вагони за добиток, педесет до шеесет луѓе во еден вагон, заедно со багажот. Немаше доволно простор, немаше воздух. Децата плачеа… Една жена се пораѓаше, но немаше лекар. Кога пристигнавме во Скопје, не знаевме што нѐ чека, но знаевме дека ова не е крајот на нашите маки.“
По неколкудневно малтретирање и нехумани услови во скопскиот Монопол, сите 7.144 македонски Евреи биле префрлени во логорот Треблинка во Полска, каде што биле задушени во гасни комори.
Ниту еден од депортираните не преживеал.
По завршувањето на Втората светска војна, според податоците од Еврејскиот алманах, во октомври 1945 година во Македонија останале само 419 Евреи.
Негирањето на холокаустот е кривично дело
Во последните години имаше обиди за негирање на холокаустот, но Советот на Европа донесе протокол според кој негирањето на холокаустот и другите геноциди признаени од меѓународните судови може да биде предмет на кривична одговорност.
Во овој документ јасно се наведува дека негирањето или ревидирањето на докажаните историски факти, како што е холокаустот, нема да биде заштитено со слободата на говор. Европскиот суд за човекови права потврди дека таквите дејства не спаѓаат под членот за слобода на изразување и дека државите имаат право да санкционираат говор на омраза што ги негира историските злосторства.
Македонија се сеќава на трагичната судбина на македонските Евреи
Секоја година, на 11 март, Македонија одбележува сеќавање на депортираните македонски Евреи. Потпретседателката на Еврејската заедница во Македонија, Радојка Хелман Денковска, нагласи:
„Ако не зборуваме за овој трагичен ден, ќе биде заборавен. Ние сме должни да потсетуваме, за да знаат младите генерации и никогаш повеќе да не се повтори ваков злостор.“
На комеморацијата во Битола, Шели Леви Друмер, внука на депортиран Евреин, истакна дека Битола треба да стане музеј за еврејската историја на Балканот, како начин на зачувување на сеќавањето за уништената заедница.
Историјата на еврејската заедница во Македонија
Евреите се доселиле во Македонија уште во времето на Римското Царство, а нивното присуство е документирано во античкиот град Скупи (денешно Скопје). Во 15 век, султанот Бајазит II им дозволил на Евреите од Шпанија и Португалија да се населат во Османлиската Империја, каде што се интегрирале и придонеле за развојот на трговијата и занаетчиството.
Пред Втората светска војна, во Битола живееле 8.000 Евреи, во Скопје околу 3.000, а во Штип 500.
Со нивната депортација и уништување во 1943 година, Македонија изгубила значаен дел од своето културно и етничко богатство, а трагедијата на оваа заедница останува вечен потсетник на злосторствата на фашизмот.