Разузнавачки извештаи од 1944 година, откриени од д-р Тодор Чепреганов, покажуваат дека македонското партизанско движење било првенствено националистичко, со визија за независна Македонија од Места до Охрид и од Солун до Куманово. Британски и американски документи откриваат дека партизаните се бореле за автономија во југословенска федерација, нагласувајќи ја посебноста на македонски идентитет
Во перцепијата на просечниот Македонец, посебно кај оние што имаат антикомунистички чувства, македонското партизанско движење се доживува како просрпско движење чија првенствена цел била да го воведе комунизмот во Македонија и да ја зачува нашата држава во рамки на Југославија. Меѓутоа, документите што ги откри своевремено д-р Тодор Чепреганов, тогашен директор на Институтот за национална историја, нудат сосема поинакво светло врз македонските партизани, вклучувајќи тука и низа водечки личности на движењето, сеедно за оваа прилика што тоа „светло“, по ослободувањето беше во одредена мера замаглено.
Македонското партизанско движење во британски извештаи
Британската мисија „БРЕСОНЕСЕ“, предводена од капетан Мекдоналд, оперирала во Македонија од јануари до октомври 1944 година, прво во Грција меѓу Кајмакчалан и Вардар, а потоа северно од Охридското Езеро. Мекдоналд во својот извештај за македонското партизанско движење напишал:
Мекдоналд истакнал дека партизанските лидери ја разбирале потребата за членство во силна југословенска федерација поради историските претензии на балканските држави.
„Македонските лидери знаат дека самите не се доволно силни за да ја задржат својата независност и ќе треба да се потпрат на силна Југославија“, напишал тој.
Економски предизвици и подготвеност за борба
Мекдоналд опишал тешка економска состојба во Македонија.
„Македонија е потенцијално богата, но единствена пречка кон било каков економски напредок се апатијата на народот и неговата мрзеливост… Сиромаштијата е многу голема и селаните живеат во нечистотија од свињите и домашните животни како резултат на мрзеливост. Облеката е од најлошата. Нивниот живот е многу едноставен. Нивна единствена грижа е да обезбедат доволно храна за да се задоволат себе си и своите фамилии преку зимата“, забележал тој.
За условите на партизаните, тој напишал:
„Две третини од бригадата се без чизми и многу од нив се без чевли или било какви чорапи. Многу починаа од смрзнатини.“ Тој додал дека македонското партизанско движење имало ограничен офанзивен дух. „Апостолски призна во јануари дека македонските партизани секогаш избегнувале акции и самиот си рекол дека Косоварите нема да продолжат да ја водат целата борба. Некои македонски командири како индивидуи се храбри, но повеќето со ајдучки тип на храброст, а само неколкумина имаат тактички концепции. Дисциплината е лоша и дезертирањето беше често за време на офанзивата“, оценил Мекдоналд.
Односи со Грција и планови за плебисцит
Мекдоналд забележал блиски врски меѓу македонските и грчките партизански лидери, но и тензии.
„Нашите партизани постојано покажуваат одвратност кон неактивноста на андартите, а од друга страна тие зборуваат многу убаво за грчкиот народ кој ги хранеше преку целата зима и се грижеше за ранетите… Под режимот на Метаксас, македонскиот јазик бил целосно забранет… Македонските територијални барања вклучуваат дел од Солун и северно од него. На ова ќе се осврнам подоцна. Јас многу пати го покренав прашањето на грчката спремност да изгубат територија во корист на Македонија“, напишал тој.
Партизаните предлагале слободно гласање за утврдување на границите.
„Партизаните сметаат дека во однос на тоа не би требало да има проблеми бидејќи границите ќе бидат поставени според слободното гласање на народот. Слободното гласање би ги решило сите проблеми и е постојано повторувана тема од македонските партизани. Ист е случајот и со Албанија. Трите партизански движења, албанското, грчкото и македонското, навистина имаат многу силни заеднички врски, не покажуваат страв или сомневање едно од друго и активно и подготвено соработуваат“, забележал Мекдоналд. Цветко Узуновски-Абас верувал дека Грците ќе се согласат со плебисцит, но Мекдоналд иронично коментирал: „Абас изгледа премногу буквално ја сфатил Атлантската повелба.“
Американски поглед на македонското партизанско движење
Американската Канцеларија за стратегиски работи (ОСС) во 1944 година изготвила тајна анализа за југословенската федерација.
„Етнички, национално, општествено, психолошки и историски, Македонците се разликуваат од Србите. Тие лингвистички повеѐе се разликуваат од Србите, отколку што се разликуваат Србите од Хрватите. Сепак, Македонците не се хомогена нација… Македонските Словени, најголемата етничка група, претставува одвај 30 отсто од целокупното население. Македонскиот национализам е многу неприроден. Тие се група на народ поврзана со географскиот фактор, со слична општествена структура и историско минато. Тие не се формирани во цврста национална единица. Но, нивната независност, пред сè, се оправдува со фактот дека тие се разликуваат од сите соседни народи – не се Албанци, ниту Грци, ниту Бугари, ниту Срби, и тие имаат организирано силно движење за автономија во рамките на југословенската федерација“, се вели во анализата.
ОСС заклучила дека македонска држава е возможна само со обединување на сите Македонци од Југославија, Грција и Бугарија во југословенска федерација.
„Вклучувањето на Македонија во Југославија е оправдано од следните причини: – Југословенска Македонија е пиемонт на сите Македонци; – Борбата на југословенска Македонија беше промовирана во оваа војна од антифашистичките сили, како спротивност на бугарска Македонија поддржувана од Оската или за целосно ‘независна’ Македонија заговарана од Ванчо Михајлов, кој беше држен од Хитлер во резерва… – Народно ослободителното движење на Југославија… се чини беше најсилна сила која даваше гаранција за реализирање на долго очекуваното обединување и автономија на македонскиот народ“, се наведува во анализата.
Историски увид од д-р Чепреганов
Д-р Тодор Чепреганов, кој ги открил овие документи, нагласил дека разузнавачите немале дилеми за македонското партизанско движење.
„Голем дел од овие документи открив при моето истражување во Националниот архив на Велика Британија. Од нив се гледа дека британските членови на мисиите во 1943/44 година немаат дилеми и колебања околу тоа кои се и што се Македонците. Меѓутоа, посебно е карактеристично што на членовите на мисиите им било сугерирано да не се мешаат во политичките работи на Македонија и да избегнуваат комуникација во која би споменувале нешто во врска со иднината на земјата по ослободувањето. Инаку, за цело време, сите членови на мисиите, кога зборуваат за Македонија, мислат на целата нејзина територија, сеедно на која држава ѝ припаѓаат одредени делови во тој момент. Некои од нив, како Артур Еванс, кој бил испратен во Егејска Македонија, претходно биле брифирани дека ќе сретнат само Грци. Но, самиот вели дека наместо тоа, дошол во непосреден контакт со Македонци. Членовите на мисиите тоа и го истакнуваат – дека жителите едноставно не се чувствуваат Грци“, изјави Чепреганов.
Тој додал дека американските мисии започнале подоцна, кон средината на 1944 година. „Тие знаат што се случува и за што се борат македонските партизани. Еден од нив вели: ‘Неформирањето на македонска држава е една од грешките на историјата, односно историски лапсус. Еден фер плебисцит би резултирал со слободна Македонија.’ Меѓутоа, истиот известувач додава дека не може да замисли да егзистира независна Македонија, сеедно што, како што вели, и самиот го посакува тоа, бидејќи тоа барање би било со сила задушено од Грците од цела Грција кои би се кренале на нозе. Известувачот додава и дека причината за тоа е што со евентуалното губење на Македонија, Грција, која е прилично сиромашна земја, би била уште посиромашна бидејќи би останала без најпродуктивната територија. Според истиот Американец, барањето на Солун кај Грците би предизвикало бес, што би резултирало со крвава и жестока војна“, раскажал Чепреганов.